Khui chai: Mở cánh cửa văn hoá rượu vang mà bạn chưa từng nghe

Văn hoá rượu vang không chỉ đơn thuần là câu chuyện về một loại đồ uống mà còn là hành trình lịch sử, địa lý, tôn giáo và nghệ thuật thưởng thức được chưng cất qua hàng ngàn năm. Bài viết này sẽ đưa bạn đi qua một chặng đường toàn diện: từ cội nguồn cổ xưa của rượu vang, các đế chế vĩ đại đã lan tỏa nó, cho đến cách mà văn hoá rượu vang đang dần định hình tại Việt Nam hôm nay.

1. Nguồn gốc văn hóa rượu vang

Để hiểu về văn hóa rượu vang, trước hết chúng ta cần quay về nơi nó bắt đầu. Các bằng chứng khảo cổ học cho thấy nghề làm rượu vang đã xuất hiện hơn 8.000 năm trước tại khu vực Caucasus – nơi giao thoa giữa châu Âu và châu Á.

• Gruzia (6000 TCN): Bằng chứng sớm nhất và thuyết phục nhất về việc sản xuất rượu vang đến từ Gruzia. Các nhà khảo cổ đã phát hiện các hợp chất hữu cơ, cụ thể là axit tartaric, bên trong những mảnh gốm cổ có niên đại khoảng 8 000 năm. Những bình gốm lớn này, được gọi là Kvevri (hoặc Qvevri), được chôn dưới đất để lên men và ủ rượu, một phương pháp vẫn còn được sử dụng tới ngày nay.
• Armenia (4100 TCN): Tại hang động Areni-1 ở Armenia, các nhà khoa học đã khai quật được một nhà máy rượu hoàn chỉnh, được xem là lâu đời nhất thế giới, có niên đại khoảng 6 100 năm. Các dụng cụ như máy ép nho, thùng lên men, và hũ chứa cho thấy một quy trình sản xuất rượu có tổ chức với giống nho bản địa Areni.
• Iran và các vùng lân cận: Tại dãy núi Zagros, các bằng chứng từ 5 000 TCN cũng chứng minh rằng nghề làm rượu đã phát triển ở khu vực này từ rất sớm, củng cố thêm vai trò của Trung Đông như một điểm khởi đầu quan trọng cho văn hoá rượu vang.

2. Hành trình văn hóa rượu vang qua các thời kỳ

Từ cái nôi ở Caucasus, rượu vang theo chân các nền văn minh lan tỏa khắp thế giới. Mỗi thời kỳ, mỗi đế chế lại khoác lên cho rượu vang một vai trò và ý nghĩa mới.

2.1 Văn hoá rượu vang trong tôn giáo của người La Mã

• Người Phoenicia: Chính những nhà hàng hải và thương nhân tài ba người Phoenicia đã đóng vai trò then chốt trong việc phổ biến cây nho và kỹ thuật làm rượu ra khắp vùng Địa Trung Hải. Họ mang rượu vang trong những chiếc vò hai quai đi khắp nơi, đặt nền móng cho các vùng rượu vang lớn của châu Âu sau này.
• Đế chế La Mã: Người La Mã kế thừa di sản Hy Lạp và “dân chủ hóa” rượu vang, biến nó thành thức uống hàng ngày cho mọi tầng lớp xã hội, từ binh lính đến hoàng đế. Họ hệ thống hóa việc trồng nho, thành lập nhiều vùng sản xuất rượu vang trứ danh ngày nay ở Pháp và Tây Ban Nha, đồng thời cải tiến công nghệ với việc sử dụng thùng gỗ sồi để ủ và vận chuyển rượu.
• Thời Trung Cổ: Sau sự sụp đổ của Đế chế La Mã, khi châu Âu chìm trong hỗn loạn, chính các tu viện Kitô giáo đã trở thành những người bảo tồn và phát triển nghề làm rượu. Do rượu vang là một phần không thể thiếu của Thánh lễ, các tu sĩ, đặc biệt là dòng Benedictine, đã có công gìn giữ các vườn nho và hoàn thiện kỹ thuật sản xuất.

2.2 Văn hoá sử dụng rượu vang từ cổ đại

• Ai Cập Cổ Đại: Tại Ai Cập, rượu vang là một xa xỉ phẩm, mang ý nghĩa tôn giáo sâu sắc và chỉ dành cho giới thượng lưu. Nó được xem là thức uống trong các nghi lễ và thường được chôn cùng các Pharaoh để phục vụ họ ở thế giới bên kia.
• Hy Lạp Cổ Đại: Người Hy Lạp đã đưa rượu vang lên một tầm cao mới, gắn liền nó với triết học, nghệ thuật và tôn giáo qua hình tượng thần Dionysus. Rượu vang là trung tâm của các buổi hội nghị, các triết gia như Plato và Socrates sử dụng rượu vang như chất xúc tác để khai mở tư duy.

2.3 Văn hoá rượu vang trong xã hội hiện đại

Bước sang thời kỳ hiện đại, thế giới rượu vang được định hình bởi một khái niệm cốt lõi: sự phân chia giữa Cựu Thế Giới (Old World) và Tân Thế Giới (New World). Sự phân chia này bắt nguồn từ Kỷ nguyên Khám phá, khi người châu Âu mang cây nho từ quê hương của họ đến các vùng đất thuộc địa.

• Cựu Thế Giới: Gồm các quốc gia có truyền thống làm rượu lâu đời như Pháp, Ý, Tây Ban Nha, Đức, Gruzia… Họ chú trọng vào terroir – sự tổng hòa giữa khí hậu, đất, địa hình và yếu tố con người. Phong cách làm rượu tuân thủ nghiêm ngặt truyền thống và luật lệ như hệ thống AOC của Pháp.
• Tân Thế Giới: Gồm Mỹ, Úc, Chile, New Zealand, Nam Phi… Các nhà làm rượu ở đây thoải mái hơn trong sáng tạo, sử dụng công nghệ hiện đại, và thường ưu tiên thị hiếu người tiêu dùng.

2.4 Văn hoá rượu vang trong thế kỷ 21

Bước vào thế kỷ 21, rượu vang đã có nhiều thay đổi đáng kể để thích nghi với một xã hội liên tục biến chuyển. Trước đó, vào đầu thế kỷ 20, Mỹ cùng với Canada và Anh từng ban hành lệnh cấm sản xuất, vận chuyển và buôn bán đồ uống có cồn. Tuy nhiên, lệnh cấm này sau đó đã được bãi bỏ thông qua Tu chính án thứ 21, mặc dù vẫn còn 10 bang tại Mỹ tiếp tục duy trì quy định cấm bán rượu.

Trải qua bao biến động lịch sử, rượu vang ngày nay đã khẳng định vị thế như một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa và tinh thần của con người. Tại các quốc gia châu Âu, vang thường được sử dụng thường xuyên trong các bữa ăn hàng ngày, còn người Mỹ thì có xu hướng thưởng thức rượu vang vào cuối tuần hoặc trong các dịp đặc biệt.

3. Nét đẹp trong văn hoá rượu vang tại Việt Nam

Tại Việt Nam, một quốc gia có nền văn minh lúa nước lâu đời, rượu vang đã có một hành trình độc đáo, từ một sản phẩm ngoại nhập xa xỉ trở thành một phần của lối sống hiện đại.

Từ thức uống quý tộc đến văn hóa đại chúng

Rượu vang được du nhập vào Việt Nam từ thời Pháp thuộc, ban đầu là thức uống cao cấp chỉ dành cho tầng lớp thượng lưu, quan chức và quý tộc. Tuy nhiên, vài thập kỷ gần đây, văn hoá rượu vang tại Việt Nam đã chứng kiến sự trỗi dậy mạnh mẽ nhờ các yếu tố:

• Phát triển kinh tế – xã hội: Sự tăng trưởng kinh tế nhanh chóng đã tạo ra một tầng lớp trung lưu ngày càng lớn mạnh với thu nhập và mức sống cao hơn. Điều này làm thay đổi thị hiếu tiêu dùng, hướng đến những sản phẩm tinh tế và cao cấp hơn.
• Giao thoa văn hóa: Quá trình toàn cầu hóa đã đưa văn hóa phương Tây đến gần hơn với người Việt, và rượu vang trở thành biểu tượng của phong cách sống hiện đại, thanh lịch.
• Lối sống lành mạnh: So với các loại rượu mạnh truyền thống, vang có nồng độ cồn vừa phải, giàu chất chống oxy hóa, được ưa chuộng vì lợi ích cho sức khỏe khi uống điều độ.

Xu hướng thưởng thức của người Việt hiện nay

Văn hóa thưởng thức rượu vang tại Việt Nam đang ngày càng phát triển, phản ánh sự tinh tế và cởi mở trong gu ẩm thực của người Việt hiện đại:

• Từ tiệc tùng đến bữa ăn hàng ngày: Rượu vang không còn chỉ dành cho những dịp đặc biệt mà đã dần trở thành thức uống quen thuộc trong bữa cơm gia đình.
• Hiểu biết ngày càng nâng cao: Người tiêu dùng bắt đầu quan tâm đến giống nho, vùng sản xuất, phương pháp ủ rượu, chứ không chỉ dừng ở thương hiệu hay giá cả.
• Hướng đến lối sống bền vững: Nhu cầu về vang hữu cơ, vang tự nhiên, ít cồn ngày càng tăng, phù hợp với xu hướng sống lành mạnh và thân thiện với môi trường.
• Văn hóa quà tặng: Rượu vang đã trở thành một món quà biếu tặng sang trọng, ý nghĩa và phổ biến trong các dịp lễ, Tết, cưới hỏi hoặc tân gia.
• Kết hợp với ẩm thực Việt: Người Việt đang dần phá vỡ quan niệm rượu vang chỉ hợp với món Âu bằng cách sáng tạo kết hợp vang với các món ăn truyền thống như nem rán, gỏi cuốn, thịt quay, … tạo ra những trải nghiệm ẩm thực mới mẻ.

4. Văn hóa trong việc sử dụng và thưởng thức rượu vang

Văn hoá rượu vang không chỉ nằm ở việc uống, mà còn ở nghệ thuật thưởng thức, nơi mọi giác quan đều được đánh thức và nâng tầm.

4.1 Các bước chuẩn bị trước khi uống

• Nhiệt độ: Đây là yếu tố quan trọng bậc nhất. Phục vụ rượu ở nhiệt độ không phù hợp có thể phá hỏng hoàn toàn trải nghiệm. Rượu quá ấm sẽ làm tăng mùi cồn, trong khi rượu quá lạnh sẽ làm “tê liệt” hương vị.
• Decanting (Cho rượu thở): Decanting là quá trình chuyển rượu từ chai sang một bình chứa chuyên dụng gọi là decanter. Việc này có hai mục đích chính:

– Tách cặn: Đối với các chai vang đỏ lâu năm, cặn sẽ lắng dưới đáy chai. Decanting giúp tách phần rượu trong ra khỏi cặn, mang lại trải nghiệm mượt mà hơn.

– Giúp rượu “thở”: Đối với các chai vang đỏ trẻ, còn đậm vị chát (tannin), việc cho rượu tiếp xúc với oxy trong decanter sẽ giúp làm mềm tannin và bung tỏa các tầng hương thơm phức hợp. Thời gian cho rượu thở có thể từ 20 phút đối với vang đỏ nhẹ đến 1-2 giờ đối với vang đỏ đậm.

4.2 Chọn ly uống rượu vang phù hợp

Loại rượu vang	Loại ly đề xuất	Đặc điểm & Lý do
Vang đỏ đậm	Ly Bordeaux	Bầu ly lớn, cao, miệng tương đối rộng để rượu tiếp xúc nhiều với không khí, làm mềm vị chát (tannin) và tối đa hóa hương vị
Vang đỏ nhẹ	Ly Burgundy	Bầu ly rất rộng, tròn, miệng ly hơi khum vào để tập trung những hương thơm tinh tế, phức tạp của rượu
Vang trắng	Ly hình chữ U	Bầu ly thon gọn hơn, miệng hẹp giúp duy trì nhiệt độ lạnh lâu hơn và hội tụ hương hoa quả tươi mát
Vang sủi	Ly Flute (hình sáo)	Dáng ly cao và hẹp giúp quan sát các bọt khí và giữ cho chúng sủi tăm được lâu hơn

>> Tham khảo thêm các loại ly uống rượu vang phù hợp.

4.3 Nghệ thuật rót rượu vang

• Lau sạch miệng chai trước khi rót để đảm bảo vệ sinh.
• Cách cầm chai: Nên cầm ở đáy hoặc thân chai dưới để tránh làm ấm rượu.
• Kỹ thuật rót: Đặt miệng chai gần miệng ly, rót từ từ và dứt khoát. Chỉ nên rót khoảng 1/3 đến 1/2 ly để có không gian lắc rượu và ngửi hương.
• Xoay cổ chai khi kết thúc để tránh nhỏ giọt.

4.4 Cách thưởng thức rượu vang trong 5S

• See (Ngắm): Nghiêng ly trên một nền trắng để quan sát màu sắc của rượu, từ đó có thể đoán được tuổi, giống nho và độ đậm đà của vang. Nhìn vào “chân rượu” (những dòng rượu chảy xuống thành ly sau khi lắc) có thể cho biết nồng độ cồn và độ ngọt.
• Swirl (Lắc): Lắc nhẹ ly theo vòng tròn. Hành động này làm tăng diện tích bề mặt rượu tiếp xúc với oxy, giúp các hợp chất thơm dễ bay hơi được giải phóng, làm cho rượu “bung tỏa” hương thơm.
• Smell (Ngửi): Đưa mũi vào ly và hít một hơi sâu. Cố gắng xác định các tầng hương thơm: hương sơ cấp (từ trái nho, như mùi quả mọng, cam chanh), hương thứ cấp (từ quá trình lên men, như mùi men, bơ), và hương tam cấp (từ quá trình ủ, như mùi gỗ sồi, vani, da thuộc).
• Sip (Nếm): Nhấp một ngụm nhỏ và đảo nhẹ rượu trong miệng để nó tiếp xúc với tất cả các nụ vị giác trên lưỡi. Cảm nhận các vị cơ bản: ngọt (ở đầu lưỡi), chua (hai bên lưỡi), chát (tannin, gây cảm giác khô ở nướu và má), và “body” (cảm giác về độ đậm, nặng hay nhẹ của rượu trong miệng).
• Savor (Thưởng thức/Hậu vị): Sau khi nuốt (hoặc nhổ ra trong các buổi thử rượu chuyên nghiệp), hãy chú ý đến dư vị còn lưu lại trong vòm họng. Hậu vị kéo dài và dễ chịu thường là dấu hiệu của một chai rượu vang chất lượng cao.

Lời kết,

Nhìn lại lịch sử, ta thấy rằng văn hoá rượu vang không chỉ là sự phổ biến của một sản phẩm mà còn là biểu tượng cho quá trình truyền bá quyền lực và hệ tư tưởng. Việc tiếp cận, hiểu và thưởng thức rượu vang không chỉ thể hiện gu thẩm mỹ mà còn phản ánh sự giao thoa giữa truyền thống và hiện đại trong lòng mỗi người yêu vang Việt Nam hôm nay.